Friday, October 16, 2009

Oh Captain my Captain!

Dit is vyf-en-dertig grade celcius, Vyftien November. Ek lê onder ’n waaier. My gedagtes draai-draai in die speke vas. Daar kleef ’n fyn sweetreuk aan my. Ek bad en bad weer; maar niks bring verligting. Ek pop valiums, prozac, prothiaden, dormicums — wat ek ook al in die hande kan kry. Na sewe saans bel ek almal wie ek ken en praat al hoe meer kak. En ek weet: Ek wag op ’n onwaarskynlike dood.

My huis het onbewoonbaar geword en ek walg aan die dorheid van my bestaan. Ek trek die gordyne toe — vuil pienk en blou gordyne — ek wil nie meer weet hoe dit buite lyk nie. Wat ook al tussen die takke van bome skuil, gaan my nie meer aan nie. Die aarde tol op sy as en ek word naar. Die dood is ’n uitgerekte besigheid wat begin met konsepsie en fokken net nie einde kry nie. Die wind breek deur my vensters en versplinter oor die mat — vul die holtes met ’n groter leegte.

Ek rook ’n pakkie Stuyvesant voor ontbyt op en sit vir die res van die dag en naels kou voor my rekenaar. ’n Dom pianis oor die keyboard. Ses-en-twintig letters, miljoene der miljoene woorde verskuil in die letters om sin te maak uit my bestaan. Eindelose opsies wat tot niks kom.

Uit verveling, begin ek op my bure spioeneer: hulle gewoontes, hoe hulle daagliks tussen hul huise en die hospitaal beweeg. Wasgoed wat slap in die wind hang — die intieme besonderhede waarmee hul hulself klee: Ivan dra funky boxershorts soos uit Amerikaanse movies. Ek kyk hoe groei die gras oorkant die pad in sy tuin; hy buk en trek onkruid uit. Sy arms fyntjies gespierd: ek volg die lyne van sy lyf en die weerloosheid aan sy skouers. Ek wonder oor sy hande: hoe hy post-mortems doen en babies vang in Maternity Ward. Ek ken die patrone van elkeen hier se bestaan: hoe laat hulle die ligte in hul voorkamers afsit en beweeg na slaapkamers — om te wat? Lees, bid, dink aan ander tye, plekke, mense voor hier en nou?

Soggens staan ek op en soek die pad uit my deurmekaar huis om by die werk orde in ander se lewens te skep: ek luister- wie het wie verneuk, wie het die ander met hierdie verskriklike siekte aangesteek ... Waarom die lewe kak is, waarom dit GREAT is; aldus die skizo wat kaalgat in die village rondhol en die tribal authority ontstig. Die wat uitsterf aan ongeneeslike siektes, begin suip en slaan op vlug die vlaktes in met die dood in hul lywe.

Waarom is ek so BORED met die mensdom? (Myself inkluis). Iewers moet iets tog vernuwing bring — maar die wêreld is oud en niks is meer nuut nie. Ek raak skielik befok met die godsdiens en keer terug na die kerk. Ek bid myself simpel. Sondae hoor ek dieselfde boodskap oor-en-oor. Maar dis darem veilig, ’n rigtingwyser op die dodelike pad van leef. Ook dit stem my droef en ek kan die hoflikheid nie meer verduur nie. Die goeie bedoelings werk almal lelik uit en ek raak senuagtig en agterdogtig. Snags slaap ek sleg en die duiwel verskyn by drie geleenthede aan my, sodat ek my huis beangs salf en ’n ander uitweg soek.

Ek keer terug na my kindertyd-passie: die tyd toe ek nog ’n ruimtevaardiger wou word. Saans vat ek my verkyker en staar na die onbereikbare uitspansel. Ek vind uit dat Tetron die enigste planeet is wat ondersom draai en besluit om daarheen te verhuis, sodra dit vir my moontlik is.

In hierdie tyd begin my lewe draai om enige moontlike opsie uit — ek bliksem elke dag van die plat wêreld af en die volgende oggend probeer ek die tyd rewind om op te maak vir wat ook al verlore gegaan het.

Dan word ek uitgeroep op ’n saak na ’n militêre basis ver van hier — ’n pad wat kronkel en kronkel, stowwerig en sinkplaat; en skielik: daar tussen twee heuwels wat soos pikante borste bo die vlaktes uittroon — die basis; knus in hierdie natuurlike cleavage. Ek wonder oor die soldate uit die ou regime wat hier opleiding ontvang het: voorbereiding op ’n waarskynlike dood. Helde van post-mortem medaljes. Hoe het hulle oor dié plek gevoel? En die wat oorleef het, het dit iets in hulle nagelaat, sodat hulle snags wakker word en die stof, klip, sweet en bougainvilleas ruik?

Ek treë dus aan vir diens: naastediens. Ek het geen rang of titel nie. ’n Portugees-sprekende wag keer my voor by die hek. “Bondia,” groet ek en stel my besigheid: ek is hier om die Kaptein te sien. Ek word beduie waarheen om te ry en vind die pad maklik; stop voor ’n huis waar ’n ou hond heup-teen-die-stam onder ’n boom lê; ’n rondloperkat oor die pad koes en ’n Kaptein op my wag. Sy oë en hare is donker, hy dra ’n bokbaardjie en sy kamoefleringsdrag span styf oor sy skouers. Hy toring bo my uit. Sy hande is groot en ru: anders as Ivan s’n; dit laat iets in my roer — ek leef dus nog? Hy nooi my in en ons staan ongemaklik rond in ’n beknopte kombuisie. Hy maak koffie en bied my ’n sigaret aan. Buite hoor ek stemme in Portugees opklink; die woorde draal op die wind en verdwyn verder aan. Daar is ’n ongemaklike stilte hier wat ek nie kan peil nie. Dan hoor ek dit — iewers vanuit ’n ander vertrek:

Chopin se Balade no. 3 in A-flat ... Die skynbare rustigheid, die ondertoon van ’n dringendheid. Ek ken die stuk intiem. Ek luister en wag: dit speel op ’n draaitafel en daar is deurentyd ’n ritmiese krap, ek luister na die stiltes tussen die musiek: my hart huppel lig en vrolik soos ’n hasie oor die vlaktes; dan die opbou na die Grootse — ek raak besete van opgewondenheid. Ek gee oor aan die oomblik en verword tot ’n marionet van die musiek.

Wat volg; is obskuur, onduidelik. Ek wil dit verwoord, my opsies is eindeloos en tog so beperk. Die kaptein staan nog iewers in die kombuis — aangeleun teen ’n kas; hy word ’n hoogtepunt, ’n klimaks in die musiek. Ek staan voor hom, druk my hande teen sy skouers, sodat hy gaan sit. Ek vind myself wydsbeen op sy skoot. My tong in sy mond — ek proe Chesterfield, tandepasta, koffie. Chopin raak besig met iets anders in die agtergrond — ’n roering van vingers oor die klawers, vinnig-vinnig — dit klop in my, tussen my bene. Ek voel sy geslagsorgaan teen die growwe materiaal van die army broek. Op ’n wals in C-sharp bevry ek hom van sy kamoeflering.

Ons gaan stort, hy krimp en word weer lewend in my hand. Hy was die lewe van my af — die ondraaglikheid; al wat bly is rein: ’n suiwer vorm. Wat dink hy nou? Sy hande oor my lyf, sy vingers wat afbeweeg tot daar waar ook my klein skaam orgaan verstyf soos syne. My lyf ’n blote rimpeling op die water, ’n klippie wat val en kring, al wyer uitkring tot in die hortende stiltes van die dood: “Oh, Captain, my Captain!”

'n fokken briljante ding wat ek in 2001 geskryf het!

Wat vir my heel interessant was rondom die hele ding oor vloek, seks en vrouens; is dat niemand maar niemand iets sinvols te sê had oor enige van my skrywe nie; behalwe natuurlik dat ek vloek en in “Oh, Captain my Captain” ’n beskrywing van wedersydse masturbasie gee. Die seksdaad vind nie plaas in die beskrywing nie.

Hipotetiese stelling: y=(f)x

Waar y die afhanklike veranderlike veronderstel en x die onafhanklike veranderlike.

z is dan jou steuringsveranderlike wat kan beteken dat ander faktore intree wat op hul beurt veroorsaak dat jou hipotetiese stelling nie so mooi uitwerk nie.

Eenvoudiger gestel: Sê nou maar net die mens (y) is ’n funksie van God (x) en sonde is die steuringsveranderlike (z). Maklik nê?

Die sonde veroorsaak dat die mens dus nie meer bereid is om as afhanklike veranderlike op te tree nie.

(Bogenoemde is bloot ’n hipotetiese stelling).

My skrywes kan dus as volg gelees word — dit wat ek skryf, is die afhanklike veranderlike (y) — m.a.w. dit wat ek graag sou wou weergee. My subjektiewe relaas van ’n waarskynlike realiteit; want dit kan gebeur. Dit kon gebeur het. Slegs ek sal weet hoeveel is waar en hoeveel nie — of miskien sal selfs ek (die skrywer) op ’n punt nie meer weet hoeveel is waar al dan nie ...

Waarvan is die “subjektiewe weergawe van ’n waarskynlike realiteit” (die storie) afhanklik? x natuurlik: die taal. Die medium waarin ek dit sê. Hierdie medium bestaan uit ’n baie groot hoeveelheid opsies (26 letters, miljoene sinne — soveel betekenisse wat die skrywer in sinne sou wou weergee. ’n Sin om mee sin te maak.)

Die steuringsveranderlike (z) behels dan die wyse (effektief of oneffektief) wat ek aanwend om te sê wat ek sou wou sê. En dit kan die moontlike “geraas” in kommunikasie veroorsaak.

Dit is van my kant af duidelik dat die WYSE waarop ek met die taal omgegaan het om te sê wat ek wou sê, geweldig geraas veroorsaak het by die leser(s) — soveel so dat slegs die vloektaal en effense verwysing na seks gehoor is.

Aan die ander kant, egter, is daar die leser. En hier het ons met dieselfde te doen: y = f(x)

Die teks (y) — dit wat geskryf is; staan as afhanklike veranderlike teenoor die leser (x); onafhanklike veranderlike wat beïnvloed word deur z = die wyse waarop die leser KIES om die teks te interpreteer — hierdie keuse kan bewustelik of onbewustelik wees. Dit word beslis beïnvloed deur die leser se leeservaring, verwysingsraamwerk, godsdienstige en ander oortuigings, persepsies, ens.

Die eenvoudige hipotese wat ek in my skrywe: “Oh, Captain, my Captain!” gemaak het, is: In die grootste oomblikke van ons lewens val ons terug op clichés. Clichés is deurleefde, deurwinterde sinsnedes — daarom dat hulle die status kon bereik. Hulle is baie “useful”.

Niemand het my hieroor aangevat nie — daar was dalk te veel steuringsveranderlikes ...

Die verteller smag na die dood om haar te red uit verveling ... sy het soveel opsies in die taal om hierdie mee weer te gee; maar dit kom (no punn intended) tot niks. Daarteenoor is daar die karakter, Ivan, wie “post mortems doen en babies vang”. Dood / Lewe — die lewe gaan aan — cliché? Dan is daar die kaptein wie haar herinner aan ’n tyd toe jong manne weermag toe is met die wete van ’n (hipoteties gestel) waarskynlike dood ...

In die oomblik van klimaks (petit mort) is die enigste moontlike beskrywing vir wat gebeur dan “Oh, Captain, my Captain!” — ’n clichè.

Bogenoemde is egter alles bloot ’n hipotese; want soos ons almal weet: niks in die lewe is seker nie.

Maar vir eers is ek terug en ek is bly daaroor.

Bylaag tot die Z-faktor

Wat vooraf gesê is, kan natuurlik ook heel anders geïnterpreteer word: dat Taal ’n funksie van die mens(e) wie die taal besig, is.

Dan word taal jou afhanklike veranderlike (y) en die mense wie hierdie spesifieke medium (Taal — Afrikaans) gebruik is dan jou onafhanklike veranderlike (x).

y(taal) = (funksie van) mens.

z — wie die mense is, persepsies, ens.

Die steuringsveranderlike kan dus in hierdie geval steeds die mens se ervaringswêreld wees: in ons geval — moderne tegnologie. Maar die impak van kultuur, “erfgoed” (soos godsdiens en ’n wêreldbeskouing van wat moontlik reg of verkeerd is); kan mens nie weglaat nie. Dit gaan beslis ’n invloed hê op hoe ons met die taal omgaan.

Want taal verander na gelang van die mense se behoeftes, daarom dat neologismes bestaan.

***

En nou, net om geheel en al confusing te wees; wil ek die volgende hipotese stel: Sê nou net die teks (dit wat daar geskryf staan), is (x) die onafhanklike veranderlike, wat net is, omdat dit is. Soos die vorige hipotese i.t.v. God (I AM).

EN die leser is dan jou afhanklike veranderlike (y) wat deur die teks beïnvloed word — soos die leser die teks lees, so lees die teks die leser terug. Miskien was dit nog altyd die woorde wat die leser gelees het en nie andersom nie.

(Dit maak vir my baie sin). Want, helaas, die leser se interpretasie of ervaring, van die teks; verander absoluut niks aan die teks nie — dit is daar; dit staan geskrywe ... Die Skrif Is Aan Die Muur.

Miskien beïnvloed die skrywe / teks dan ook die skrywer en bestaan somehow onafhanklik van die skrywer. Makes u think, doesn’t it?

En weereens sal die steuringsveranderlike (z) die mens se persepsie, ens wees.

Sjoe! Nou’s ek moeg.

Ek het vir ons ’n ander bal gekry om mee te speel ... indien nie: I’m back, play me.

Marlize

Monday, October 12, 2009

kortverhaal

Skielik praat ek weer na dertig jaar se stilte en ek kry dit nie reg om op te hou praat nie… Dit is wat ek hardop gesê het in daardie oomblik, aan myself, vir myself: Jou fokken etter. My stem klink vreemd en hees, asof ek ernstige larangitis het.

Ek noem hulle almal. Al die vloekwoorde wat ek ken en nie regkry om te skryf nie, want die sien daarvan, is skrikwekkend. Dat een mens soveel vloekwoorde kan ken na dertig jaar se stilte, is skokkend. En dat ‘n simpel ding soos jou eie kop mens daartoe kan dryf om jou stilte te breek, is miskien verstaanbaar, maar totaal onnodig.

Ek noem vele woorde in onsamehangende sinne: die daaglike drek van my bestaan, kry ‘n ander soort betekenis. Gedagtes tol in my kop en kry uiting op my tong: Fok al die mense, EK is die mense. Daai ou se roeispane vat nie water nie. ‘n Ander ou se kop kap aan en is lekker deur die mikke. Woorde wat ek gehoor het op skool en nooit self gebruik het nie. Aanvanklik het ek slegs myself hardop geskel, in teleurstelling, in onvergeeflike wantroue. Hoe kon ek myself so verlaag dat ek actually begin praat het! Maar toe kom die lekkerste sin ooit in my kop op: KRY VIR JOU!

So, nou kry ek vir my woorde, sinne, betekenisse en ‘n tong waarom woorde krul en uitgespoeg word. En ek kry lekker. Dit ril teen my lyf af en dis vir my mooi. Ek glimlag, ek lag hardop, ek skree, ek huil hardop met skouers wat ruk en blaas my neus luidrugtig in ‘n stuk toiletpapier, want tissues is ‘n vreemde ding in my bestaan en was nog nooit nodig nie.

Skielik kan ek weer die mensdom bereik, want sonder woorde of ten minste gebaretaal, is hul ontoeganglik. Tog weet ek: ‘n middelvinger sê in elk geval meer as ‘n hele sin vol woorde. Maar nooit het ek my eers tot gebaretaal gewend nie. Ek was stil soos ‘n Budhistiese monnik wat vrugte plant en pluk. Dit kan seker ‘n vorm van selfkastyding genoem word, maar ek dink nie dit was so iets nie. Hoe stiller mens raak, hoe minder hoef jy te dink. Dink is nogal ‘n uitputtende besigheid, besef ek. Om so die heeltyd te dink oor wat jy volgende gaan sê, is heel anders as wat ek verwag het.

Vir dertig jaar het ek niks te sê gehad vir die wêreld nie. Ek het egter die wêreld beluister. Ek het amper alles gehoor soos ‘n spioen, ‘n ondergrondse lid van die KGB. Ek het die morsekode van lyftaal en woorde en stiltes tussen woorde soos die stiltes tussen lirieke en musieknote, leer ken. Ek het rokers en nie-rokers, druggies en dominees, sekswerkers en selibate banggatte leer ken. Elke sub-kultuur met ‘n eie taal wat slegs deur die ware luisteraar geken kan word. Ek het klerasie leer verstaan, van labels en goedkoop China-shop klere. In kort, ek het die mensdom in sy warboel van kleur, geur, krag, vernedering, hofwaardigheid, arrogansie, vrese en vreugdes leer verstaan. Maar nooit het ekself hardop gesing of gebid of gebedel vir genade nie.

Ek is ‘n terapeut en stiltes is tog waaroor my beroep gaan. Ek het nooit raad gegee nie, ek het nooit woorde gebruik om my kliënte hul situasies en probleme te laat verstaan nie. Hulle het net daar op my pers bank met die bont kussings en die tissue-boks op die vloer, gesit en gepraat tot hulle leeg was. Ander het saam met my stilgebly en vir die eerste keer kon hul hulself hoor. Dit is daardie kliënte wat my sukses-verhale geword het. Stilte het my geleer dat mense praat, omdat hulle bang is dat die stilte hul sal versmoor en slegs diegene wat daardie vrees oorkom het, kan weer opstaan uit die kak van hul lewens en skoon word, vry word van die woorde wat hul vasgevang hou.

Nou praat ek egter weer. Ek sit om ‘n kring nuutgevonde vriende en praat non-stop vir ure. Ek vertel die stories wat ek gehoor het in my stiltetyd, maar ek split nie op my geliefde kliënte nie. Tog praat ek nie versigtig nie, ek tel nie my woorde nie. Ek is nie bang dat die woorde wat uit my mond vloei, sal terugkom en my naar maak nie, nee wat… ek het geen vrees meer vir woorde nie.

Ek doen ‘n herbesoek aan die plek waar ek my praat verloor het: daar by die soutpanne van Louwna, waar my pa predikant en my ma mevrou-dominee was. Ek ry in die hitte met die air-con aan en heavy metal musiek kliphard wat deur die vensters dreun sodat my kar soos ‘n mobile disco klink. Dan naby die soutpanne parkeer ek langs die pad, trek my skoene uit en vat weer die pad, kaalvoet in die hitte. Weereens word ek vies vir myself omdat die gruis my voete brand. Ek luister vir oulaas na die geluide om my en dan sing ek dit DOOD! Vreemd hoe maklik mens stiltes kan breek, wegvat, vermoor. Ek praat hardop met myself. Ek probeer uitredeneer waarom ek opgehou praat het. Dan loop ek vinnig terug. Ek merk niks op nie, ek is slegs bewus van die woorde wat uit my stroom. Elke onsinnige sin en stukkie woordeskat wat in my oorgebly het, stort ek uit. En dis wragtag lekker. Ek het nooit kon dink dat woorde so arrogant lekker kan wees nie!

Ek sê vir my ouers: “Hier is ek…” en my ma begin huil, my pa val op sy knieë neer op die teelvloer van ons kombuis en prys die Here, halleluja! Ek sê: “Ek is lus vir Ma se pap en wors met uie-en-tamatie sous.” Ek sê: “Die gruispad het my voete gebrand.” Dan vra ek oor die weer en of dit nog so vrek-warm is en ek sê: “Ja, hemel, dit is darem warm hier,” nog voor hulle kan antwoord. Ek vra ook: “Hoe gaan dit?” Dit gaan goed met my, antwoord ek. Ek gee nie om wat hulle vra of sê nie. Hoekom het ek ophou praat? “Sommer.” Verlang ek ooit na die vlaktes noudat ek in die stad bly? “Soms.” Hoekom het ek nooit gebel nie? “Obviously omdat ek nie gepraat het nie.” Hulle praat en vra vrae en ek praat my eie stories. Ek vertel van my lewe en kry skaars asem soos ek praat. Ek gee nie eintlik om oor die groentetuin wat my ma so mooi versorg of die skape wat my pa deesdae aanhou nie. Ek loop nie om die pastorie om te gaan kyk nie. Stil mense loop en kyk na goed. Ek het nie gekom om te kyk of te luister nie, ek het gekom om te praat. Ek kan nie die twee gelyktydig doen nie, besef ek. Dis hels moeilik. So, nou doen ek maar my praatwerk. Te lekker. En ek kry vir my, ek skep, want dit reën pap, korrelrige boerepap vol letters wat woorde maak wat sinne maak wat uit my donder en bliksem en neersous. Ek besluit om vir ‘n rukkie by my ouers aan te bly, daar is baie wat ek die mense van die dorp kan vertel. Ek wil darem ook effe spog met my spraaksaamheid.

Ek loop gereeld die pad wat my stil gemaak het en praat die heeltyd hardop, probeer steeds uitredeneer hoekom ek opgehou praat het. Maar hoe meer ek praat en dink, hoe minder kry ek dit gekop.

En eendag deur my baie praat en nuutgevonde woorde, ontmoet ek ‘n kind wat opgehou praat het en ek probeer my bes om haar aan die praat te kry. Sy kyk net anderpad, so half oor my skouer. Ek kyk om, maar sien niks. Ek oefen al my aangeleerde manupilerende woorde. Ek smeek: “Agtoe, praat met my, sê net iets, enige iets. Ek verstaan baie dinge, jy kan my enige iets vertel,” sê ek. “Kyk, daar bo,” wys ek haar, “daar bo kwetter ‘n voël en wag op jou om terug te antwoord.” Stilte. “As jy mooi vra, sal ek jou ‘n storie vertel.” Alle kinders hou mos van stories. Sy sê niks. Ek kyk af en sien sy is kaalvoet op die gruispad. “Brand jou voete nie al nie? Gaan jy soutpanne toe? Waarheen loop jy, hê?” Niks. “Ek hou van jou hemp, waar het jou ma dit gekoop?” Nog minder. Die kind trek nie haar skouers op nie, sy draai nie haar lyf weg nie, sy skud nie haar kop nie, sy is bewegingloos stil. “Nou maar ja, duidelik wil jy nie met my praat nie. Wat het ek ooit aan jou gedoen?” Die kind kyk net voor haar uit, steeds oor my skouer na die vaal-blou hemel wat pateties oor die vlaktes hang. “Kan ek saam jou terugloop dorp se kant toe,” vra ek. Sy staan net stil. Dit pla my. Ek hou niks daarvan nie. “Wel, kry vir jou!” skree ek vir haar. Direk in haar ore. Sy skrik nie eers nie. Sy kyk net dwarsdeur my, asof ek nie eers daar is nie. Die fokken kind! Die halstarige fokken kind!


Dan merk ek dit op: sy het geen skaduwee nie. Haar skadu sleep agter myne aan soos ek beduie en rondom haar kring om haar aan die praat te kry, so sleep die kind se skaduwee agterna. En ek raak die bliksem in. Skielik verdwyn die kind, raak net weg, sweef iewers oor die vlaktes, haar vaalhare hang aan die wolke. Haar voetspore word die wind se rok wat sleep. Dan skree ek oor die vlaktes: “Here Jissus, kind, kom terug!” Maar ek het nie ‘n stem nie, alles is stil. Ek word bang, daar is geen woorde in my nie, daar is geen gedagtes wat hul praat wil kry nie. Net die stiltes bly.